پدیده آلودگی هوا، پدیده بسیار پیچیده ای است که از ترکیبی از انتشار آلاینده ها از منابع مختلف ثابت و متحرک، تاثیر شرایط جوی بر پخش آلاینده ها، پدیده های فیزیکی جوی مانند جابجایی، ته نشینی و نفوذ و پدیده های شیمیایی جوی مانند انواع واکنش های فتو شیمیایی اتمسفریک حاصل می شود. ترکیب پیچیده این عوامل باعث می شود تا پدیده آلودگی هوا، پدیده ای بسیار دشوار برای فهم و در نتیجه بسیار دشوار ( اما نه غیر ممکن) برای کنترل و کاهش باشد. از این رو هر راهکاری که مبتنی بر فهم این پدیده در مراحل گوناگون انتشار، پخش و جابجایی و واکنش های شیمیایی نباشد محکوم به شکست است. 

   سیستم جامع مدیریت کیفیت هوا، سامانه ای است که می تواند انتشار آلاینده ها از منابع مختلف آلوده کننده را ارزیابی کند، وضعیت کیفیت هوا را پایش و پیش بینی کند، میزان اثربخشی فعالیت های کاهنده آلودگی هوا را محاسبه کند، راه کارهای بهینه و موثر را شناسایی و اجرا نماید و در یک حلقه بسته کیفیت هوا را بازآزمایی و روش های مورد استفاده را باز پیرایی کند. چنین سیستمی نیازمند ابزارهای تحلیلی و داده های قابل اطمینان است.

   مهمترین داده مورد نیاز این سیستم، دسترسی به اعداد ضرایب انتشار است. فهرست ضرایب انتشار مجموعه کاملی از داده ها، جداول و معادلات ریاضی است که به صورت محلی و ملی برای انواع منابع آلوده کننده هوا مانند خودروها، صنایع، پمپ بنزین ها ، ایستگاه های اتوبوس، قطار و فرودگاه و … میزان تولید آلودگی را محاسبه می نماید. چنین داده های ارزشمندی می تواند در تعیین سهم نسبی منابع آلوده کننده، بررسی اثربخشی روش های پیشنهادی کنترل آلودگی در منبع و به عنوان ورودی مدل های عددی پخش آلودگی هوا مورد استفاده قرار گیرند. در کنار فهرست ضرایب انتشار، ابزارهای تحلیلی سودمند دیگری نظیر مدل های پخش آلودگی هوا، مدل های منبع یابی، مدل های ترافیکی با جزییاتی نظیر ترکیب ناوگان، سرعت و حجم بار ترافیکی و… مورد نیاز هستند. نکته مهم اینکه کارشناسان امر با استفاده از اطلاعات به دست آمده از ایستگاه های سنجش آلودگی هوا ، خروجی این مدل ها را کنترل می کنند تا ببینند آیا نتایج پیش بینی شده در خصوص غلظت آلاینده های هوا از این مدل ها، با اعداد واقعی در محیط مطابقت دارند یا خیر؟

   با عنایت به توضیحات فوق این سوالات مطرح می شود که :

• آیا فهرست ضرایب انتشار به روز شده ای در تهران وجود دارد؟
• آیا مدل های پخش آلودگی هوا، مدل های منبع یابی، مدل های ترافیکی و… در دسترس می باشند و اگر در دسترس هستند بطور صحیح از آنها استفاده می شود و اطلاعات دقیق مورد نیاز ورودی به این مدلها در اختیار هست؟
• آیا مکان یابی ایستگاه های سنجش آلاینده های هوا بطور صحیح انجام شده و توانایی کمک در راستای تصحیح و اصلاح خروجی مدل ها را دارد؟
• آیا وضعیت آلودگی هوا بر اساس دستورالعمل راهنمای محاسبه و اعلام شاخص کیفیت هوای تهیه شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به اطلاع شهروندان رسانده می شود؟
• و در نهایت آیا سیستم مدیریت جامع کیفیت هوا در تهران وجود دارد؟

   اولین قدم در سیستم جامع مدیریت کیفیت هوا “پایش یا اندازه گیری آلاینده های هوا” است. در حال حاضر مسئولیت اندازه گیری آلاینده های هوا بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد که با ۱۵ ایستگاه در اختیار، این مهم را به انجام می رساند. شرکت کنترل کیفیت هوا وابسته به شهرداری تهران نیز با ۲۰ ایستگاه در اختیار مبادرت به اندازه گیری آلودگی هوا در سطح شهر تهران می نماید.

     در گزارشی با عنوان ” بررسی کیفیت هوای تهران سه ساله بر اساس استانداردهای جهانی۹۷ – ۹۴ ” غلظت آلاینده های اندازه گیری شده در ۲۰ ایستگاه ثابت پایش کیفیت هوا از ابتدای سال ۱۳۹۴ تا انتهای سال ۱۳۹۶ با چند معیار به روز مربوط به استانداردهای مختلف رایج جهان بررسی شده اند.

• شدت حضور آلاینده گازی ازن از منظر تمامی استانداردهای به کار برده شده، در فصول گرم این بازه رو به افزایش بوده است. این افزایش به حدّی بوده که شاخص آلودگی هوا در مردادماه ۱۳۹۶ افزایش حدوداً ۲۰ واحدی را نسبت به سال قبل تجربه کرده و استاندارد ملّی کیفیت هوای محیطی آمریکا (NAAQS) تنها در یک ایستگاه از میان ایستگاه های حائز شرایط بررسی در این سال برقرار گشته است. باید یادآور شد که این آلاینده در فصول گرم سال و با تابش شدید خورشید و شدت گرفتن برخی واکنش های شیمایی که به تولید ازن منجر میشوند، حضور پررنگی به عنوان آلاینده شاخص در هوای تهران دارد.
• وضعیت آلاینده دی اکسیدگوگرد در بازه سه ساله مورد بررسی عمدتاً رو به بهبود بوده است. کاهش میانگین شاخص های کیفیت هوا این آلاینده چشمگیر بوده و استانداردهای آمریکا و ژاپن در عمده ایستگاه ها وضعیت مناسبی را در سال ۱۳۹۶ نشان میدهند. در این سال استاندارد سازمان بهداشت جهانی در حدود ۶۷ درصد از روزها برقرار بوده که پیشرفت بزرگی نسبت به دو سال قبل را نشان می دهد.
• آلاینده مونواکسیدکربن به طور کلّی تغییرات معناداری در بازه این بررسی تجربه نکرده است و استانداردهای سازمان بهداشت جهانی و کیفیت محیط زیست ژاپن مشکل عمده ای از نظر آلایندگی این گاز گزارش نمی دهند. با معیار استاندارد NAAQS وضعیت ایستگاه های نزدیکتر به هسته مرکزی شهر نامطلوبتر از سایر نقاط بوده است.
• غلظت های دی اکسید نیتروژن نیز تغییرات عمده ای در این سه سال نداشته اند. حد بلند مدت سازمان بهداشت جهانی در هیچیک از سال های بررسی برقرار نبوده و در حدود ۷۰ درصد از روزهای بازه مورد بررسی، استاندارد محیط زیست ژاپن تایید شده است.
• هر دو گروه ذرات آلاینده PM-2.5 و PM-10از منظر هیچ یک از استانداردها نه تنها وضعیت مطلوبی نداشته اند بلکه از حدود پیشنهاد شده استانداردها فاصله زیادی را نشان می دهند به گونه ای که حدود میانگین غلظت های PM-2.5  به طور متوسط در ایستگاه های اندازه گیری تقریباً دو برابر استانداردهای آمریکا و ژاپن بوده است بنابراین نتایج به دست آمده، جدّی بودن معضل حضور این ذرات را در شهر تهران نشان می دهند.

    در گزارش دیگری با عنوان ” گزارش بانک جهانی درباره آلودگی هوای تهران ” تهران در میان ۲۶ شهر بزرگ جهان، به لحاظ آلاینده PM-10 در رده ۱۲ام  قرار دارد که رقمی تأمل برانگیز است. در سال ۲۰۱۶ متوسط غلظت سالانه متوسط غلظت سالانه PM-10 در تهران حدود ۷۷ میکروگرم بر متر مکعب بوده که تقریبا ۴ برابر آستانه مجاز سازمان بهداشت جهانی است.

      در گزارش کیفیت هوا و صدای تهران در سال ۱۳۹۷ آمده است که بر اساس جدیدترین گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۸، تهران در میان ۶۲ شهر جهان با شرایط نسبتاً مشابه، از لحاظ آلاینده PM-10 در رده ۱۲ ام قرار دارد که رقمی تأمل برانگیز است.